مقصود از شیمی درمانی، درمان بیماری از طریق بكار بردن داروهای گوناگون است و در معنای خاص آن كه امروزه به كار برده می شود غرض درمان دارویی تومورهای گوناگون (یا به اصطلاح سرطان) می باشد. استفاده از داروهای ضد سرطان یا شیمی درمانی یكی از چند راه درمان این گونه تومورها است و می توان آن را با روشهای دیگری مثل جراحی و پرتودرمانی توام كرد. شیمی درمانی در معالجه تومورها بسیار موثر بوده و امروزه با كشف داروهای جدید ضد تومور این تاثیر رو به افزایش است.
بیمار چگونه شیمی درمانی می شود؟
بیشتر داروهای ضد تومور را به یكی از روشهای زیر به بیمار می دهند:
- خوراکی
- تزریق عضلانی
- تزریق وریدی
- داخل صفاقی
- داخل کانال نخاع
آیا شیمی درمانی درد دارد؟
معمولا مصرف داروهای شیمی درمانی دردی بدنبال ندارد. در مورد موارد خوراكی و یا تزریق عضلانی مانند سایر داروهای هم شكل هستند. در مورد داروهای داخل وریدی باید گفت اگر دردی هم داشته باشد در همان موقع زدن سوزن است. بیمار شاید از سوزش خفیفی در جای سوزن شكایت كند.
بعضی داروها شاید در هنگام تزریق باعث ناراحتی های جزئی مثل احساس گرما یا دل به هم خوردگی بشود كه مدت اینگونه عوارض بسیار كوتاه است. اگر دارویی را اشتباهی زیر پوست تزریق كنند یا دارو از دیواره رگ به بیرون راه پیدا كند جای تزریق متورم شده درد شدیدی می گیرد. اگر در وقت تزریق دردی احساس كردید فوراً به پزشك یا پرستار مسئول اطلاع دهید.
عوارض جانبی شیمی درمانی:
عوارضی مانند ریزش مو و احساس خستگی معمولا در هفته های اول دوره درمان آغاز می شود و تا آخر آن ادامه دارد. بعضی دیگر مثل تهوع و استفراغ معمولا یكی دو ساعت پس از تزریق شروع می شود و حداكثر تا 48 ساعت بعد ادامه پیدا می كند. عموماً اكثر این گونه عوارض پس از قطع دارو كم كم از بین خواهد رفت.
بی شك عوارض جانبی چیزهای چندان خوشایندی نیستند؛ اما اگر آنها را دریك كفه ترازو بگذارید و بهبودتان را دركفه دیگر، آن وقت می بینید كه به تحملش می ارزد.
در طول درمان كم كم از پاره ای عوارض جانبی كاسته می شود و این حاصل سازگاری بدنتان با داروست.
چرا اینهمه روی تغذیه خوب تاكید می شود؟
شما با تغذیه درست و مناسب بهترین فرصت ممكن را برای بدنتان فراهم می كنید تا با بیماری دست و پنجه نرم كند. نظر متخصصان این است كه تغذیه متعادل و متناسب به قدرت بیمار در تحمل عوارض جانبی می افزاید. تغذیه درست و مناسب یعنی انتخاب غذاهای گوناگون كه ویتامین ها و مواد معدنی و پروتئینی و مواد لازم دیگر را به بدن برساند. غذایی بخورید كه هم كالری كافی برای حفظ انرژی و وزن بدنتان را داشته باشد و هم حاوی پروتئین كافی باشد كه برای بازسازی سلولهای طبیعی پوست و مو و سایر اندام هایی كه در شیمی درمانی آسیب دیده لازم است.
چه غذایی بخوریم؟
برای آنكه یك برنامه غذایی درست داشته باشید توصیه می شود بیشتر از این مواد غذایی استفاده كنید.
- میوه و سبزیجات: تامین ویتامین ها و مواد معدنی
- مواد گوشتی مثل ماهی، مرغ، گوشت قرمز: تامین پروتئین مواد معدنی و ویتامین ها
- تخم مرغ: منبع خوب پروتئین
- شیر و فرآورده های لبنیاتی
بی اشتهایی چطور برطرف می شود؟
شیمی درمانی می تواند عادات غذایی شما را به هم بریزد. اغلب كم اشتهایی یا بی اشتهایی و بی میلی به غذا از عوارض شیمی درمانی است. (گاهی بر عكس، فرد پرخور می شود). این عارضه (كم اشتهایی) در چند روز اول و پس از آغاز هر دوره درمانی در بیمار پدیدار می شود. یك راه خوب رفع بی اشتهایی اضافه كردن دفعات غذا خوردن و كاستن از میزان هر وعده است. قدم زدن قبل از خوردن غذا موثر است.
خیلی از بیماران اشتها به گوشت و فرآورده های گوشتی را از دست می دهند و علتش اختلالی است كه در اثر شیمی درمانی در پرزهای چشایی پیدا می شود. در اینصورت مزه گوشت در دهان بیمار تلخ می شود. با زدن چاشنی ها و سس های مختلف می توان گوشت را خوش طعم كرد. برخی بیمارن عقیده دارند وقتی با قاشق و چنگال غیر فلزی غذا می خورند، گوشت كمتر در دهانشان تلخ می شود.
چقدر مایعات بخورید؟
برخی داروهای شیمی درمانی روی كلیه ها و مثانه اثر مستقیم دارند. اگر درمیان داروهای شما از این نوع داروها باشد (طبق نظر پزشك تان) ضروری است كه در 48 ساعت اول پس از تزریق مایعات بیشتری خصوصاً از نوع چای و آبمیوه بخورید. بطور كلی مصرف زیاد مایعات برای دفع دارو از بدن و كاهش عوارض جانبی آن كمك موثری است.
با عوارض جانبی چه باید كرد؟
در این بخش پیشنهادهایی می شود كه با رعایت آنها می توانید عوارض جانبی شیمی درمانی را آسان تر تحمل كنید. ناگفته نماند كه شما دچار همه عوارض كه اینجا می خوانید نخواهید شد، بلكه گاهی یك و حداكثر چند تای آنها گریبانگیر شما خواهد شد.
با مشكلات دستگاه گوارش چه باید كرد؟
1- تهوع و استفراغ:
اكثر داروهای ضد تومور چون مخاط معده را تحریك می كنند روی مركز كنترل استفراغ در مغز اثر مستقیم دارند. معمولا همراه با شیمی درمانی داروهایی برای جلوگیری از دل بهم خوردگی به شما داده می شود.
با رعایت نكات زیر از شدت عوارض فوق كاسته می شود:
- هربار كه غدا می خورید كم بخورید. شكم پر، تحریك پذیرتر است.
- مایعات ضروری را یك ساعت قبل از غذا بخورید نه همراه غذا.
- غذاهای چرب و یا سرخ كرده نخورید.
- آهسته غذا بخورید تا هر بار مقدار كمی غذا وارد معده شود.
- غذایتان را نه خیلی داغ و نه خیلی سرد بخورید.
- غذا را خوب بجوید تا آسانتر هضم شود.
- بیشتر غذاهای آب پز مثل گوشت آب پز جوجه كباب و ... و غذاهای خشك مثل نان برشته بخورید.
- از خوردن غذاهای به اصطلاح سنگین كه هضم دشواری دارند خودداری كنید.
- مایعات خنك و كم شیرین مثل آب و آب سیب و مانند این ها بخورید.
- اگر بوی غذا ناراحت تان می كند از رفتن به آشپزخانه یا آشپزی خودداری كنید.
- از رفتن یا ماندن در جاهای كه بوهای مختلف مثل بوی پیاز داغ و سیر داغ و مانند اینها یا دود سیگار و یا عطر ادكلن تند در آن است، پرهیز كنید.
- استراحت بعد از غذا می تواند كمك موثری باشد. استراحت باید روی صندلی و در حالت نشسته باشد و تا دو ساعت بعد از غذا از دراز كشیدن خودداری كنید.
- اگر از دندان مصنوعی متحرك استفاده می كنید آنها را در آورید چون باعث تحریك و تشدید تهوع و استفراغ می شود.
- وقتی تهوع دارید سعی كنید از راه دهان نفس بكشید.
2- اسهال:
اگر دچار اسهال شدید و بیش از 24 ساعت ادامه داشت یا همراه آن در شكم تان احساس درد و انقباض داشتید حتما با پزشك تان مشورت كنید. برای بند آوردن اسهال رعایت نكات زیر می تواند مفید باشد:
- غذا را از صافی بگذرانید و بخورید تا استراحتی به روده ها داده باشید.
- مایعات فراوان بخورید مایعاتی مثل آب، آب سیب و چای كمرنگ.
- هرگز مایعات خیلی سرد و خیلی گرم نخورید. اگر نوشابه گازدار می خورید صبر كنید تا گازش كاملاً خارج شود.
- غذا را به دفعات متعدد و به مقدار كم بخورید.
- از خوردن غذاهایی كه باعث دردهای انتقباضی می شود مثل قهوه، سوپ، كلم، گل كلم، ادویه جات و شیرینی جات خودداری كنید.
- وقتی حس كردید بهتر شُدید می توانید غذاهای سبك مثل برنج و سیب زمینی و نان برشته بخورید.
- معمولاً موقع اسهال پتاسیم زیادی از بدن دفع می شود. اگر دستور خاصی از پزشك تان ندارید می توانید از مواد غذایی حاوی پتاسیم زیاد مثل موز، پرتقال و سیب زمینی استفاده كنید.
- اگر مصرف شیر و لبنبات اسهال تان را تشدید می كند از مصرف آن پرهیز كنید.
3- یبوست:
برخی داروهای شیمی درمانی ممكن است یبوست شَدید بدهد. بهتر است این مورد را با پزشك تان در میان بگذارید.
رعایت نكات زیر می تواند در رفع یبوست موثر باشد.
- تا می توانید مایعات بخورید.
- خوراكی هایی مثل میوه و سبزی خام و نان سبوس دار بخورید كه مقدار زیادی مواد به اصطلاح فیبری یا الیاف دار در آنها است.
- بیشتر فعالیت و حركت كنید.
- اگر یبوست تان از 48 ساعت گذشت پزشك تان را در جریان بگذارید و خودسرانه داروهای مُلَین مصرف نكنید.
با ناراحتی های دهان و گلو چه می شود كرد؟
برخی داروهای ضد تومور شاید باعث خشكی و یا زخم شدن دهان شود یا ممكن است در وقت فرو دادن غذا یا جویدن اشكالاتی درست كند رعایت نكات زیر می تواند به حل این مشكل كمك كند.
- تا می توانید مایعات بخورید.
- تكه های یخ بمكید.
- آب نباتهای كم شیرین بمكید یا آدامس های كم شیرین یا بی شكر بجوید.
- چیزهای آب دار مثل میوه یا بستنی بخورید.
- بهتر است غذاهای پخته را توی مخلوط كن یا چیزهای مانند آن بصورت مایع در آورید كه مصرفش آسان تر است.
اگر مخاط دهانتان زخم شد كه این معمولا به شكل دانه های سفید رنگ دیده می شود؛ حتما با پزشك تان در میان بگذارید، اما رعایت نكات زیر می تواند به تسریع بهبودی تان كمك كند:
- از مصرف خوراكیهای اسیدی مثل گوجه فرنگی و پرتغال و غذاهای ترش پرهیز كنید.
- به غذایتان ادویه و نمك زیاد نزنید.
- سعی كنید دهان و لثه هایتان تمیز باشد.
در طی شیمی درمانی دهان و دندانهایتان بیش از پیش به مراقبت نیاز دارد؛ رعایت نكات ساده زیر می تواند از احتمال عوارض و عفونت كم كند:
- مسواكتان نرم باشد و دندانهایتان را به آرامی مسواك كنید.
- روزی چند بار مخلوط آب نمك یا جوش شیرین غرغره كنید.
آیا همه بیمارانی كه شیمی درمانی می شوند ریزش مو دارند؟
داروهایی كه مصرف می كنید شاید روی پیاز موی شما اثر داشته یا نداشته باشد؛ نمی توان با قطع یقین گفت كدام بیمار دچار این عارضه خواهد شد. اما پزشك تان با شناختی كه از داروها دارد و بنا بر تجربه تا حدی میتواند در این زمینه راهنما باشد. به هر حال هرگونه تغییر یا ریزش در پیازهای مو كاملا موقتی است و پس از قطع دارو متوقف می شود. ممكن است موهای تمام بدن بریزد و نه فقط موی سر و صورت. معمولا ریزش مو از هفته دوم شیمی درمانی و پس از تزریق اتفاق می افتد و شما موقع شانه كردن یا برس زدن یا شستن سر متوجه آن می شوید.
برای جلوگیری از ریزش مو چه كارهایی می شود كرد؟
به كار بردن كلاه یخ قبل از شیمی درمانی یا در طی آن ممكن است در جلوگیری از ریزش موی برخی بیماران موثر باشد و فقط برای بعضی داروها موثر است لذا همیشه توصیه نمی شود. از دست دادن مو مساله بسیار ساده ای نیست و گاهی سبب افسردگی یا عصبانیت شدید می شود این واكنش ما طبیعی و قابل قبول است و اگر درباره آن حرف بزنید شاید آرام بگیرید. به خاطر داشته باشید كه موهایتان پس از اتمام درمان به حالت طبیعی در خواهد آمد و حتی شاید در طول درمان رشد مو شروع شود در ضمن خیلی احتمال دارد كه این موهای نورسته بافت و رنگ بهتری داشته باشد.
آیا شیمی درمانی اثری در اندامهای جنسی دارد؟
شیمی درمانی ممكن است (نه همیشه) روی اندامهای جنسی و كار آن در زنان و مردان تاثیر بگذارد. عوارض ایجاد شده بستگی به نوع داروهای مصرفی و سن و سلامت عمومی بیمار دارد. این داروها معمولا اثری در تمایل جنسی و قدرت آن ندارد اما پاره ای از بیماران به علت فشار ناشی از بیماری، برنامه های درمانی ناتوانی و ضعف بیش از اندازه حس می كنند.
در زنان مهمترین عارضه تغییر در عادت ماهانه است. شیمی درمانی می تواند باعث نامنظم شدن عادات ماهانه و یا قطع آن شود كه تا پایان دوره درمان ادامه داشته باشد. شاید این بیماران متوجه علائمی مثل گرم شدن ناگهانی و یا علائم دیگر یائسگی زودرس شوند. تغییرات هورمونی ناشی از شیمی درمانی ممكن است باعث خشكی و خارش یا ترشح مجرای تناسلی شود كه با داروهای موجود قابل رفع است.
در مردان احتمال عقیم شده در اثر شیمی درمانی هست. داروهای ضد تومور ممكن است مقدار و یا قدرت حركت اسپرم ها را كاهش دهد. این وضع شاید در تمام طول درمان ادامه داشته باشد و در بعضی ها هم برای همیشه باقی بماند. در صورت بروز موارد، پزشك تان را در جریان بگذارید. امروزه با امكاناتی مثل بانك اسپرم و تلقیح مصنوعی این مساله تا حدی قابل حل است.
چرا در طی شیمی درمانی احتمال عفونت زیاد است؟
اكثر داروهای شیمی درمانی اثر مستقیمی روی مغز استخوان دارند كه باعث كم كاری و در نتیجه كاهش فعالیت آن می شود. مغز استخوان محل تولید سلولهای خونی است. گلبولهای سفید كه در مغز استخوان ساخته می شوددر پیشگیری از عفونت كمك بزرگی بشمار می آید. در اثر كاهش این گلبولها احتمال خطر دچار شدن به بیماریهای عفونی افزایش می یابد.
رعایت نكات زیر از احتمال دچار شدن تان به عفونت می كاهد:
- دستهایتان را بارها بشویید مخصوصاً قبل از صرف غذا و بعد از اجابت مزاج.
- از رفتن به اماكن عمومی و یا حشر و نشر با بیمارانی كه بیماریهای واگیردار مثل سرماخوردگی یا آنفلوآنزا و آبله مرغان و مانند این ها دارند پرهیز كنید.
- موقع گرفتن ناخن مراقب باشید گوشتتان را نگیرید یا زخمی نكنید.
- مسواكتان سفت نباشد تا از احتمال زخم شدن دهان و لثه بكاهید.
- جوش های صورت یا بدنتان را نكنید.
- اگر پوستتان خشك شده است از روغن و لوسیون های مخصوص استفاده كنید.
نشانه های عفونت چیست؟
با همه مراقبت هایی كه می كنید باز ممكن است دچار عفونت بشوید. در این صورت احتمال می رود كه هریك از علائم زیر در شما ظاهر شود:
- تب بیشتر از 38 درجه
- لرز
- عرق كردن زیاد در شب یا هنگام خواب
- اسهال شدید
- سوزش و درد موقع ادرار
هرگاه هریك از علایم فوق دیده شد فوراً با پزشك تان در میان بگذارید و خودسرانه هیچ دارویی مصرف نكنید.
آیا همه سلولهای خونی در نتیجه شیمی درمانی كاهش می یابند؟
داروهای شیمی درمانی ممكن است روی هریك از سلولهای خونی كه در مغز استخوان ساخته می شود اثر بگذارند. گلبولهای قرمز و پلاكتها هم مثل گلبولهای سفید ممكن است كاهش یابند و در نتیجه عوارض خاص خود (از جمله كم خونی یا خونریزی) را بروز دهند.
به امید سلامتی روز افزون شما عزیزان
دكتر اسدا... سلیمی
موسس و مسئول فنی انستیتو كانسر البرز